Çalışan Buluşları ve Hakları

Çalışan buluşları ve hakları demek bir işletmede çalışan kişinin bu işletme faaliyetinde iken gerçekleştirdiği buluş, hizmet buluşu olarak tanımlanmaktadır. Bu konu patent ve faydalı model haklarıyla alakalı bir hukuk dalıdır.

Çalışan buluşları ve haklarına ilişkin hukukumuzdaki ilk yasal düzenleme; İsviçre Borçlar Kanunu hükmünden iktibas edilmiş olan 1926 tarih ve 818 sayılı eski BK’nın 336. maddesi olup, söz konusu yasal düzenleme 2011 tarih ve 6098 sayılı yeni Türk Borçlar Kanunu’nun kabulüne kadar yürürlükte kalmıştır. Akabinde TBK’nın 427. maddesinde yer alan ‘fikri haklara ilişkin özel kanun hükümlerinin uygulanacağına’ ilişkin hükmün delaletiyle 1957 tarihli Alman ÇBK’dan iktisap edilmiş hükümleri haiz PatentKHK’da, bunu takiben de büyük ölçüde PatentKHK ile mantık ve sistematik açıdan benzerlikler taşıyan Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında Yükseköğretim ve Kamu Destekli Buluşları da içerecek şekilde ele alınmıştır. Bunun dışında çalışan buluşlarına ilişkin olarak Çalışan Buluşları Yönetmeliği, SMK’nın yürürlüğe girmesinden hemen sonra 29.09.2017 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Çalışan Buluşları ve Hakları Ne Zaman Gündeme Gelir  

Çalışan buluşları ve hakları, çalışan işçinin (mühendis, arge sorumlusu, usta, teknik personel vb.) bir işletmede çalışırken patent ve faydalı model konusu olan bir buluş gerçekleştirdiğinde bu konu ve hukuk dalı gündeme gelmektedir.

Çalışan, işletme kapsamında bir buluş gerçekleştirdiğinde bunu işverene bildirmekle yükümlüdür. İşveren bu bildirimden itibaren yasal süre içinde buluşu tam ya da kısmi devralma için yenilik doğurucu bir hakka sahiptir. Bizim olayımızda, patent başvuru sahibi işveren olduğundan bu süreçlerin gerçekleştiği ve işverenin buluşu tam devraldığı anlaşılmaktadır.

Çalışan Buluşları ve Haklarında Ücret Konusu

Çalışan buluşları kapsamında; işveren buluşu gerçekleştiren çalışanına, çalışanın iş görme borcu kapsamında hak kazanmış olduğu ücret dışında, buluş gerçekleştirmesinin sonucu olarak ücretten ayrı bir bedel ödemek ile yükümlü tutulmuştur. İş hukuku ve işçilik alacaklarından bağımsız bir hak ve alacak olan bu konu Fikri ve Sınai hakları ilgilendiren bir hukuki korumadır.

İş sözleşmesi sürecinde yahut iş akdi sonlandığında kıdem vs. işçilik alacakları haricinde çalışan buluşları ve haklarına ilişkin herhangi bir ödeme alınmış mı buna bakılmalıdır.  Kanunda çalışan buluşlarına ilişkin düzenlemeler emredici nitelikte olduğundan bedel ödenmeyeceği ya da kanunda belirlenen makul tutarın altına ödeneceği yönünde işçi aleyhine düzenlemeler geçersiz sayılmaktadır.

Sınai Mülkiyet Kanunu “çalışan buluşundan doğan hak ve yükümlülükler, iş sözleşmesinin sona ermesinden etkilenmez (SMK 118/4)” hükmü mevcutsa da zamanaşımına ilişkin düzenleme bulunmuyor. Bu nedenle TBK genel hükümlere gidilmesi gerekiyor. Bu bedel hakkının hukuki niteliği, iş ilişkisi kapsamında iş görme borcunun karşılığı olmadığından ücret değildir, bu nedenle 5 yıl değil 10 yıllık zamanaşımına tabidir.

Bu hususta uzman Doç. Dr. Cahit Suluk görüşü, “Bedel talebi, 10 yıllık zamanaşımı süresine tabidir. Taraflar ödeme takvimini serbestçe belirleyebilir. Anlaşma sağlanamazsa tahkim heyeti bu belirlemeyi yapacağı için muacceliyet de bu tarihte başlar. Taraflar, en geç patentin tescil edildiği tarihten itibaren 2 ay içinde anlaşma yapmalıdır, aksi halde uyuşmazlık tahkimde çözülür (ÇBY 24/1). Bu yüzden muacceliyetin başlangıcı da anılan 2 aylık sürenin dolmasıyla başlar. Ancak patentin koruma süresi boyunca makul bedel hakkı her gün doğar. Çalışanın işten ayrılması dahi bu doğuşu etkilemez (SMK 118/4; ÇBY 24/3). Dolayısıyla her doğum, yeni bir muacceliyeti başlatır. Zira patent koruması sona erinceye kadar bedel hakkı doğmaya devam eder (ÇBY 23/1). Nitekim 5 yıllık zamanaşımı süresine tabi işçi alacakları ile ecri misil alacaklarında da aynı uygulama yapılmaktadır. Örneğin, geçmişe dönük 7 yıllık alacağını talep eden bir işçinin açtığı davada, dava tarihinden geriye doğru 5 yıllık talep kabul edilir ve fakat ilk 2 yıllık dönem için reddedilir.” şeklindedir.

Bilindiği üzere buluş bedel hakkı yıllık olarak ödenmeli ve yıllık tahakkuk etmelidir, bu nedenle patent tescili devam ettiği müddetçe alacak hakkı yeniden doğduğu için buluşçu hakkının her yıl dönemler halinde muacceliyet tarihinden itibaren 10 yıllık dönemlerin kabulü makul ve adil olacaktır.

Çalışan Buluşlarında Tahkim Şartı

Bedel hesabına ilişkin taraflar arasında anlaşma bulunmadığında hareketle uyuşmazlıkların tahkim ile çözülecektir. İşveren ve işçi arasındaki bu uyuşmazlıklar zorunlu tahkime tabi tutulmuştur. Çalışan buluşlarıyla ilgili ihtilaflar, iş ilişkisinden sonra da tahkim usulüyle çözümlenir.

Çalışanın bedel hakkı, işçilik hakkı değil alacak hakkı olduğundan tahkim başvurusu öncesinde işvereni ihtarla temerrüde düşürmek yerinde olabilir. Taraflar arasındaki uyuşmazlık zorunlu tahkime tabi, bu sebeple öncelikle tahkime başvurulacak, tahkimde çözülememe halinde mahkemeye gidilebilecek. İstenirse tahkimden önce ihtiyari arabuluculuğa da başvurulabilir.

Tahkim yargılamasında TR’de emsal teşkil edecek bir dosyanın özetinde; hakem başta ÇBY katsayılarıyla hesap yapmış fakat çıkan sonuç çok düşük bir tutar olunca hakkaniyet ilkesi gereği tutarın 5 kat artırılmasına karar vermiştir.

Çalışan buluşları ve haklarında ücret talebi 3.000.000 TL altında bir tutar olursa İstanbul Tahkim Merkezi Seri tahkim sürecine başvurulabilmektedir. Bu yolla tek hakem atanmakta ve dosya 3 ayda sonuçlanmaktadır.

Çalışan buluşları ve haklarında hak edilen bedel hakkına ilişkin alacağın, icra takibine konu edileceği imtiyazlı alacak kabul edileceği SMK 120/1’de düzenlenmiştir.

Çalışan Buluşlarında Patentli Üründen Bedel Hesaplanması

Kanunda istenecek bedelin makul bir tutar olması gerektiği belirlenmiştir. Yönetmelikte ise hesaplama yöntemleri düzenlenmiştir. Bu yöntemler ancak asgari tutarı belirleyebilir, yine çalışan lehine değiştirilebilir ancak aleyhine bu yöntemlerden sapılamaz.

SMK m.115/7’de hesap ölçütleri “Bedelin hesaplanmasında hizmet buluşunun ekonomik olarak değerlendirilebilirliği, çalışanın işletmedeki görevi ve işletmenin buluşun gerçekleştirilmesindeki payı da dikkate alınır” yani patentli ürünün ticari anlamda kazanca konu olması ve çalışanın buluştaki etkisi, çalışanın buluştan elde ettiği bedeli etkilemektedir. 

şeklinde belirlenmiştir. Bu şekilde hesaplama yapılacaksa da buluşun bedeli her somut olayın özellikleri dikkate alınarak hakkaniyete uygun ve makul şekilde tespit edilecektir.

Buluşun gerçekleşmesinde çalışanın sağladığı katkı ve işverenin katkısını birlikte içeren yüzdelik oran, katkı faktörü olarak adlandırılmıştır. İşverenin çalışana ödemekle yükümlü olduğu bedel, buluşun ekonomik değeri ile katkı faktörünün çarpımı ile hesap edilmektedir. Çalışanın talep edebileceği bedel, kendisinin yaptığı katkı ile doğru, işletmenin katkısı ile ters orantılıdır.

Bedel hesabına ilişkin makine mühendisi örneği

Örnek: Bir otomotiv şirketinde çalışan makine mühendisi, iş görme borcu çerçevesinde, işletmedeki aletlerle bir buluş gerçekleştirsin. Bu durumda buluş ÇBY m. 20/1’ de düzenlenmiş gruplardan 3. Gruba dahil olacaktır.

Buluşun ekonomik değeri yani işletmenin buluştan elde ettiği kazancın 25 milyon TL, ödemenin yapılacağı yıl itibari ile net asgari ücret ise 4.000,00 TL olduğu kabulü edilirse,

• Bedel = Buluşun Ekonomik Değeri x Katkı payı
• Asgari ücretin 1000 katı olan 4.000.000, TL’ye kadar —- 0,0020
• 1000 ile 5.000 katı arasında 16.000.000 TL’ye kadar —-0,0015
• 5000 katı ile 10.000 katı arasında 5.000.000 TL’ye kadar —-0,0012
• Bu katsayılara (ÇBY’de mevcut) ödenecek bedel ise şöyle olacaktır:
• 4.000.000 TL’nin 0,0020’si —— 8000 TL
• 16.000.000 TL’nin 0,0015’i —— 24.000 TL
• 5.000.000 TL’nin 0,0012’si —— 6.000 TL
• Toplam : 38.000 TL

Makine mühendisine ödenecek buluş bedeli asgari 38.000,00 TL olacaktır.

Bedelin yıllık ödeneceği yine ÇBY’de düzenlenmiştir, toplu ödeme de mümkündür. Bu bedelin günümüzde düşük kalması halinde TBK 138 uyarınca uyarlama talepli dava açılabilir. Ofisimiz avukatları ve marka patent vekili Avukat Mete Gençer, çalışan buluşları ve hakları avukatı olarak müvekkillerine bu alanda hizmet vermektedir.

Çalışan Buluş Bedelinin Süresi

İşverenin bedel ödeme yükümlülüğü ÇBY m. 23/1 gereğince, kural olarak patent hakkının sona ermesi ile son bulacaktır. Bu hüküm de anlaşma ile çalışan buluşları ve haklarında işçi lehine değiştirilebilecektir. Buluşun ekonomik değerini yani ticari kazancını kaybetmesi halinde de işverenin bedel ödeme yükümlülüğü sona erecektir. Başka bir buluş gerçekleşerek, tekniğin bilenen durumu aşıldığı takdirde buluşun ekonomik değeri ve işverene sağladığı tekel hak ortadan kalkacak, bu nedenle işverenin bedel ödeme yükümlülüğü ileriye etkili olarak sona erecektir.

Çalışan Buluşları Yönetmeliğinde bir de teşvik ödülü düzenlemesi mevcuttur, TürkPatent’e başvuru ile 2 ay içerisinde işverenin ödeme dönemindeki asgari ücret tutarından çalışana ödeme yapması gerektiği düzenlenmiştir.

Saygılarımızla,
Kadıköy Avukat Mete GENÇER

NOT:
Bu internet sitesindeki her türlü bilgi İstanbul Barosuna kayıtlı MG Hukuk Bürosu tarafından yalnızca bilgilendirme amacıyla, Türkiye Barolar Birliği tarafından belirtilen ilgili düzenlemeleri uyarınca hazırlanmıştır.